Người có đức hơn tài là bậc quân tử, người có tài không đức chỉ là kẻ tiểu nhân. Một người có tài thôi chưa đủ, còn phải có nền tảng đạo đức vững chắc và cao thượng, mới có thể làm nên đại sự, tạo dựng nên cơ đồ lớn, vang vọng muôn đời.
Nội dung chính
1. Phương pháp “chọn người tài” của Tư Mã Quang
Tư Mã Quang (1019-1086), tự là Quân Thực, người ở tỉnh Sơn Tây (Tq), là nhà văn và nhà sử học thời Bắc Tống, làm quan đến bốn triều và là chủ biên tập biên soạn cuốn Thông sử đầu tiên của Trung Quốc “Tư Trị Thông Giám”, ông cũng là tấm gương kiểu mẫu của giáo dục Nho giáo.
Theo Tư Mã Quang, căn cứ vào “Tài, Đức”, thì có thể phân vạch ra: Người mà “Tài đức vẹn toàn” được gọi là “Thánh nhân”, người mà “Tài đức mà khuyết thiếu một trong hai” thì được gọi là “N.g.u xuẩn”. Người đức hạnh cao hơn tài năng thì được gọi là “Quân tử”, người tài năng cao hơn đức hạnh thì được gọi là “Tiểu nhân”.
Trong quá trình “chọn người và dùng người”, quan điểm của Tư Mã Quang là phải trọng dụng Thánh nhân, quân tử; nếu không có Thánh nhân, quân tử, thì thà chọn dùng người “N.g.u xuẩn” còn hơn là dùng “kẻ tiểu nhân”. Một trong những nguyên nhân mà Tư Mã Quang nhìn nhận, đó chính là, quân tử có tài năng thì có thể hành thiện, còn kẻ tiểu nhân có tài năng, thì có thể dùng để làm điều ác.
Kẻ n.g.u xuẩn muốn làm điều á.c, nhưng vì trí thông minh có hạn nên không thể làm điều á.c to lớn. Còn kẻ tiểu nhân mưu mô đầy b.ụ.ng, họ có thể thông qua mọi thủ đoạn, gi.an tr.á để thực hiện hành vi bất chính. Kiểu người tiểu nhân như vậy là ng.uy h.ại vô cùng! Tư Mã Quang từng bước giải thích, người có đức hạnh sẽ được mọi người tôn kính, người có tài năng sẽ được dân chúng yêu thích.
Đại đa số người ta thường bị tài năng của đối phương che m.ắt, mà lại trở nên coi nhẹ đức hạnh của họ. Từ trước đến nay, những vị Hôn quân (vị vua ngu đần), những Gian thần, hay những Phá gia chi tử (những đứa con h.ư),… đại đa số là những kẻ tài hoa có thừa nhưng đức hạnh lại không đủ, dẫn đến nhiều cảnh “Quốc bại gia vong”.
Những b.ạo chúa khét tiếng trong lịch sử như vua Chu của nước Âm, Vua Bạn của Chu (795-771 TCN), vị vua cuối cùng của Tây Chu, hoàng đế nhà Tùy, … đều là những kẻ có tài nhưng vô đức, cuối cùng trở thành những kẻ tiểu nhân “h.ại nước hại d.ân”.
Đặc biệt, vua Chu của nước Âm, là người tư chất thông minh, nhìn xa trông rộng, dũng cảm phi thường, có thể tay không tương đấu với q.u.ỷ th.ú d.ữ, nhưng ông lại giỏi che đậy khuyết điểm của mình, từ chối nghe lời khuyên, không tôn trọng Thần Phật, hơn nữa bản tính kiêu ngạo, cho rằng tất cả người trong Thiên hạ đều dưới ch.ân của ông ta.
Bởi vậy, ông trở nên t.àn nh.ẫn và hu.ng b.ạo, dùng sắt nung đỏ đ.ốt d.a người, m.ổ đ.ẻ để kiểm tra th.ai nh.i, kiểm tra t.ủy xư.ơng và m.ổ sống n.ội tạ.ng của chú mình.
Kết quả là các chư hầu và dân chúng bốn phương đều quay lư.ng lại với ông, cuối cùng ông bị vua Ngô nhà Chu ch.é.m đầ.u, đất nước bị di.ệt vo.ng, trở thành trò cười cho Thiên hạ. Do đó, Tư Mã Quang đã nhắc đi nhắc lại rằng, khi chọn người cai trị và các quan đại thần, đức hạnh phải được đặt lên hàng đầ.u.
2. 5 phương pháp chiêu mộ nhân tài của cổ nhân
Một người có tài thôi chưa đủ, còn phải có nền tảng đạo đức vững chắc và cao thượng, mới có thể làm nên đại sự, tạo dựng nên cơ đồ lớn, vang vọng muôn đời.
Ngụy Văn Hầu, là quân chủ khai quốc sớm nhất trong thời Chiến Quốc, được Tư Mã Quang nhắc đến trong “Tư Trị Thông Giám”. Một lý do quan trọng dẫn đến sự thành công của Ngụy Văn Hầu là khả năng chiêu mộ nhân tài và cao nhân, năng lực “dùng người”, điều đó rất đáng để chúng ta học hỏi.
Ví dụ, câu chuyện về ứng cử viên của Ngụy Văn Hầu được ghi trong “Tư Trị Thông Giám”.
Khi Ngụy Văn Hầu tuyển chọn Tướng Quốc, ông đã khóa hai ứng cử viên: Địch Hoàng và Ngụy Thành Tử. Ngụy Văn Hầu hỏi ý kiến chủa Lý Khôi, xem ai là người phù hợp hơn. Vì Lý Khôi được Địch Hoàng tiến cử với Ngụy Văn Hầu, vì vậy, Lý Khôi nói ông muốn tránh hiềm nghi, không tiện phát biểu ý kiến của mình. Dưới sự khẩn cầu của Ngụy Văn Hầu, Lý Khôi đã đưa ra 5 tiêu chí để lựa chọn tướng quốc.
Dựa vào năm tiêu chuẩn này, Ngụy Văn Hầu nhanh chóng đưa ra quyết định bổ nhiệm Ngụy Thành Tử làm tướng quốc.
Địch Hoàng đã rất tức giận khi biết chuyện này nên đã đến hỏi Lý Khôi tại sao lại không tiến cử mình.
Lý Khôi nói: “Ta không tiến cử ai cả, ta chỉ cho đại vương một phương pháp để lựa chọn, đó là: “Cư thị kỳ sở thân, phú thị kỳ sở dữ, đạt thị kỳ sở cử, cùng thị kỳ sở bất vi, bần thị kỳ sở bất thủ”. Tức là: Xét người thì trong việc cư xử xem họ chơi thân với những ai; trong lúc giàu có xem họ giúp đỡ những ai; khi thành đạt xem họ cất nhắc người nào, lúc cùng khốn xem họ không làm những việc gì, lúc ngh.èo khó xem họ không chịu nhận những thứ gì.
Ý của đoạn văn này của Lý Khôi là để đánh giá liệu một người có thể đạt được những điều lớn lao, đại sự trong tương lai hay không, người ta chỉ cần xem xét nó từ năm khía cạnh. Đó là:
Đầu tiên, hãy xem anh ta thường kết thân với những người như thế nào. Nếu kết giao với quý nhân thì tương lai tươi sáng, nếu kết giao với kẻ á.c thì không còn hy vọng gì.
Thứ hai, hãy nhìn vào cách anh ta tiêu tiền khi anh ta gi.àu có. Những người chỉ biết th.ỏa mã.n d.ục vọ.ng ích kỷ của bản thân thì khó có thể phát triển hơn nữa, nhưng nếu họ tự bỏ tiền túi ra để học tập, trau dồi tài năng thì họ sẽ làm được rất nhiều điều.
Thứ ba, hãy xem người anh ta sẽ chọn và bổ nhiệm khi anh ta phát triển, nếu anh ta dùng người chỉ xem xét trên quan hệ thân thiết giữa cá nhân với nhau, thì điều đó là không khả dụng.
Thứ tư, hãy nhìn vào cách anh ấy ứng xử với bản thân khi gặp khó khăn. Nếu có thể kiên trì ý định ban đầu và không làm những điều vi phạm lương tâm, anh ta nhất định sẽ phát triển, ngược lại, không thể khả dụng.
Thứ năm, hãy xem liệu anh ta có thể không lấy của cải bất chính khi anh ta ngh.èo khó hay không.
Sau khi nghe lời này, Địch Hoàng cảm thấy không phục, liền nói: “Địch Hoàng ta có điều gì mà không thể so sánh với của Ngụy Thành Tử?”
Lý Khôi trả lời: Vậy thì hãy để ta mạn phép nói ra 2 điều:
Trước hết, Ngụy Thành Tử dành chín phần mười tiền lương cho việc học và trau dồi tài năng, một phần mười còn lại dùng để duy trì cuộc sống. Thứ hai là những nhân tài được Ngụy Thành Tử tiến cử như Tử Hạ và Điền Tử Phương, đều là những nhân tài đức độ dưới thời Khổng Tử, thậm chí nhà vua còn tôn họ làm thầy. Chỉ hai thứ này, ngươi nghĩ Ngụy Thành Tử hơn ngươi như thế nào?
Địch Hoàng nghe xong lời này cảm thấy vô cùng xấu hổ, khấu tay bái lạy Lý Khôi và nói: “Ta thật sự không bằng Ngụy Thành Tử! Ta thật sự là trách nhầm người rồi, ta sau này nguyện ý làm đồ đệ của Ngài”.
Có thể nói rằng, thông qua cách chiêu mộ nhân tài của người xưa, chúng ta có thể thấy được trí huệ và tài năng “dùng người” của cổ nhân. Một người có tài thôi chưa đủ, còn phải có nền tảng đạo đức vững chắc và cao thượng, mới có thể làm nên đại sự, tạo dựng nên cơ đồ lớn, vang vọng muôn đời.
Lan Hòa biên dịch
Nguồn: Secretchina – Lý Vân Phi
